Dünya Tutulması Dünyamızın Ötesindeki Olağanüstü Gezegenlere Bir Tur

Güneş dışı gezegen, Güneş dışındaki bir yıldızın yörüngesinde bulunan gezegene denir.

Gezegen Dışı Bulgu

İlk ötegezegenler 1990’lı yıllarda ortaya çıkarıldı.

Gezegen Dışı Sınıflandırma

Gezegenler büyüklüklerine, kütlelerine ve yörüngelerine bakılırsa sınıflandırılırlar.

Gezegen Dışı Yaşanabilirlik

Yüzeylerinde sıvı su bulunması için müsait koşullara haiz olan dış gezegenler, yaşama elverişli kabul edilir.

Gezegen Dışı Arama Şekilleri

Gezegen dışı araştırmalarında kullanılan fazlaca sayıda metot bulunmaktadır.

Güneş Sistemindeki Gezegenler

Güneş Sistemi’nde malum bir dış gezegen bulunmamaktadır.

Öteki Star Sistemlerindeki Gezegenler

Öteki star sistemlerinde binlerce ötegezegen ortaya çıkarıldı.

Fazlaca Yıldızlı Sistemlerdeki Gezegenler

Birtakım dış gezegenler, çoklu star sistemlerinin parçası olan yıldızların yörüngesinde dönerler.

Aşırı Ortamlardaki Gezegenler

Birtakım dış gezegenler oldukça yüksek sıcaklıklara yahut oldukça yüksek basınçlara haiz aşırı ortamlarda bulunur.

Sual Yanıt

S: Bir dış gezegen ile haydut gezegen arasındaki ayrım nelerdir?

A: Bir dış gezegen, bir yıldızın çevresinde dönen gezegene denir, serseri gezegen ise bir yıldızın çevresinde dönmeyen gezegene denir.

S: Kaç adet dış gezegen ortaya çıkarıldı?

2024 yılı itibariyle 5.000’den fazla ötegezegen ortaya çıkarıldı.

S: Dünya’ya en yakın ötegezegen hangisidir?

Dünya’ya en yakın ötegezegen, ortalama 4,2 fer yılı uzaklıktaki Proxima Centauri b’dir.

S: Hayatı destekleyebilecek herhangi bir dış gezegen var mı?

Yaşama elverişli olma potansiyeli taşıyan fazlaca sayıda dış gezegen var, sadece bunların hiçbirinin hayatı desteklediğine dair kararlı bir delil yok.

Hususiyet	Tarif
Gezegen dışı	Güneş dışındaki bir yıldızın yörüngesinde dönen gezegen
Güneş dışı gezegen	Aynı gezegen dışı
Yabancı gezegen	Dünya’dan olmayan bir gezegen
Gezegen dışı bulgu	Gezegen dışı gezegen bulma periyodu
Gezegen dışı atmosfer	Bir dış gezegeni çevreleyen gazlar

II. Gezegen Dışı Bulgu

Gezegen dışı gezegenlerin keşfi nispeten yeni bir olgudur. İlk gezegen dışı gezegen 1992’de ortaya çıkarıldı ve o zamandan beri binlerce gezegen dışı gezegen bulunmuş oldu. Gezegen dışı gezegenler, aşağıdakiler de dahil olmak suretiyle muhtelif yöntemler kullanılarak keşfedilir:

• Radyal hız ölçümleri
• Geçiş fotometrisi
• Direkt görüntüleme
• Mikromerceklenme

Radyal hız ölçümleri, bir yörüngedeki gezegenin kütle çekim kuvvetinin niçin olduğu bir yıldızın hareketindeki hafifçe titremeyi ölçerek ötegezegenleri saptamak için kullanılır. Geçiş fotometrisi, bir gezegen önünden geçtiğinde bir yıldızın ışığındaki hafifçe azalmayı ölçerek ötegezegenleri saptamak için kullanılır. Direkt görüntüleme, gezegenlerin kendilerini direkt görüntülemek için teleskoplar kullanılarak ötegezegenleri saptamak için kullanılır. Mikro mercekleme, bir yörüngedeki gezegenin kütle çekimsel mercek etkisinden meydana gelen bir yıldızın geçici parlaklığını gözlemleyerek ötegezegenleri saptamak için kullanılır.

Gezegen dışı gezegenlerin keşfi kainat anlayışımızı kökten değiştirdi. Gezegen dışı gezegenler yıldızlarının çevresinde fazlaca muhtelif yörüngelerde bulunur ve fazlaca muhtelif özelliklere sahiptirler. Gezegen dışı gezegenler gezegenlerin iyi mi oluştuğunu ve evrimleştiğini daha iyi anlamamıza destek oldu ve ek olarak öteki gezegenlerde hayat olma olasılığını da gündeme getirdi.

III. Gezegen Dışı Sınıflandırma

Gezegenler, büyüklüklerine, kütlelerine, yörüngelerine ve bulundukları yıldıza bakılırsa olmak suretiyle muhtelif şekillerde sınıflandırılırlar.

Boyutlarına bakılırsa dış gezegenler üç kategoriye ayrılır:

• Neptün’den daha büyük gaz devleri
• Dünya ile Neptün içinde bir büyüklüğe haiz olan Süper Dünyalar
• Dünya ile nerede ise aynı büyüklükte olan Dünya büyüklüğündeki gezegenler

Kütlelerine bakılırsa, dış gezegenler iki kategoriye ayrılır:

• Kaya ve metalden oluşan karasal gezegenler
• Gazdan oluşan gaz devleri

Yörüngelerine bakılırsa dış gezegenler iki kategoriye ayrılır:

• Merkür’ün Güneş’e olan yörüngesinden daha yakın bir mesafede, ana yıldızlarının yörüngesinde dönen iç gezegenler
• Ana yıldızlarının yörüngesinde Mars’ın Güneş’e yörüngesinden daha uzakta dönen dış gezegenler

Ev sahibi yıldıza bakılırsa, dış gezegenler iki kategoriye ayrılır:

• Ana dizi yıldızlarının yörüngesinde bulunan dış gezegenler
• Kırmızı cüceler yahut beyaz cüceler şeklinde öteki star türlerinin yörüngesinde bulunan dış gezegenler

II. Gezegen Dışı Bulgu

Gezegen dışı keşifler muhtelif yöntemler kullanılarak yapılır, bunlar içinde şunlar yer alır:

• Radyal hız ölçümleri
• Transit yöntemi
• Direkt görüntüleme
• Mikromerceklenme

Radyal hız ölçümleri, bir yıldızın yörüngesindeki bir gezegenin kütle çekim kuvvetinin niçin olduğu hafifçe titremeyi ölçerek dış gezegenleri saptamak için kullanılır.

Geçiş yöntemi, bir gezegenin önünden geçmesiyle yıldızın ışığında gerçekleştirilen azalmanın gözlenmesi kanalıyla ötegezegenlerin tespit edilmesinde kullanılır.

Direkt görüntüleme, teleskoplar kullanılarak direkt gözlemlenen dış gezegenlerin tespit edilmesinde kullanılır.

Mikromerceklenme, bir araya giren gezegenin kütle çekimsel mercekleme tesirinin bir yıldızda niçin olduğu geçici parlaklığın gözlemlenmesi kanalıyla dış gezegenleri saptamak için kullanılır.

V. Gezegen Dışı Arama Şekilleri

Gökbilimcilerin dış gezegenleri aramak için kullandıkları birçok değişik metot vardır. Bu yöntemler iki geniş kategoriye ayrılabilir: direkt tespit şekilleri ve bilvasıta tespit şekilleri.

Direkt tespit şekilleri, dış gezegenleri görüntüleyerek yahut fer eğrilerini ölçerek direkt gözlemlemeye çalışır. Öte taraftan bilvasıta tespit şekilleri, dış gezegenlerin varlığını, ana yıldızları üstündeki etkilerini gözlemleyerek çıkarsamaya çalışır.

Direkt tespit şekilleri en zorlayıcı olanlardır, sadece bununla beraber dış gezegenler ile alakalı en direkt bilgiyi sunarlar. Bilvasıta tespit şekilleri daha uygulanabilirdir, sadece dış gezegenler ile alakalı yalnızca sınırı olan informasyon sağlayabilirler.

Bu kısımda direkt ve bilvasıta tespit yöntemlerini daha ayrıntılı olarak ele alacağız.

VI. Güneş Sistemindeki Gezegenler

Güneş Sistemi’nde şu anda malum bir dış gezegen bulunmamaktadır. Sadece, ihtimaller içinde dış gezegenler olarak tavsiye edilen bir takım nesne bulunmaktadır, bunlar içinde şunlar yer verilmiştir:

• Plüton
• Cüce gezegenler Eris, Haumea, Makemake ve Sedna
• Jüpiter ve Satürn’ün uyduları
• Kuiper Kuşağı nesneleri
• Oort Bulutu nesneleri

Bu nesnelerin hepsinin ortak bir noktası var: tamamı Neptün’ün yörüngesinin ötesinde yer ediniyor. Bu, Güneş Sistemi’nin bir parçası olarak kabul edilmedikleri ve bundan dolayı dış gezegen olarak kabul edilmedikleri anlamına geliyor.

Sadece, bu nesnelerden bazılarının aslen dış gezegen olma olasılığı vardır. Örnek olarak, Plüton bir cüce gezegen olabilir, sadece aslen Güneş Sistemi’nden atılmış bir gezegen olması da mümkündür. Benzer halde, Jüpiter ve Satürn’ün uyduları da uydu olabilir, sadece bunlar da ele geçirilmiş dış gezegenler olabilir.

Kuiper Kuşağı nesneleri ve Oort Bulutu nesneleri de ihtimaller içinde dış gezegenlerdir. Bu nesneler Güneş’ten fazlaca uzakta yer alır ve bundan dolayı incelenmeleri fazlaca zor olsa gerek. Sadece birtakım bilim adamları bu nesnelerin hayat barındırabileceğine inanıyor ve onlar ile alakalı daha çok informasyon edinmek istiyorlar.

Güneş Sistemi’ndeki ötegezegenlerin araştırılması devam ediyor. Teleskoplarımız daha kuvvetli hale geldikçe, bu nesneleri daha yakından inceleyebilecek ve hakikaten ötegezegen olup olmadıklarını belirleyebileceğiz.

Öteki Star Sistemlerindeki Gezegenler

Tek yıldızlar, çift yıldızlar ve çoklu star sistemleri de dahil olmak suretiyle fazlaca muhtelif star sistemlerinde ötegezegenler ortaya çıkarıldı.

Tek star sistemlerinde, ötegezegenler yıldızın çevresinde muhtelif şekillerde dönebilir. Yıldızın çevresinde dairesel yahut eliptik bir yörüngede dönebilirler ve muhtelif mahrek periyotlarına haiz olabilirler. Ötegezegenler ek olarak star sisteminin iç güneş sistemi, yaşanabilir bölge yahut dış güneş sistemi şeklinde değişik kısımlarında da bulunabilir.

İkili star sistemlerinde, dış gezegenler her iki yıldızın yörüngesinde yahut her iki yıldızın yörüngesinde olabilir. Her iki yıldızın yörüngesinde olan dış gezegenlere çevresel gezegenler denir. Çevresel gezegenler dairesel yahut eliptik mahrek şeklinde muhtelif mahrek yapılandırmalarına haiz olabilir yahut oldukca eksantrik bir yörüngeye haiz olabilirler.

Çoklu star sistemlerinde, dış gezegenler sistemdeki herhangi bir yıldızın yörüngesinde dönebilir. Birden fazla yıldızın yörüngesinde dönen dış gezegenlere sirkumtriple gezegenler denir. Sirkumtriple gezegenler dairesel yahut eliptik mahrek şeklinde muhtelif yörüngesel yapılandırmalara haiz olabilir yahut oldukca eksantrik bir yörüngeye haiz olabilirler.

Fazlaca Yıldızlı Sistemlerdeki Gezegenler

Fazlaca yıldızlı sistemlerdeki dış gezegenler, birden fazla yıldızın yörüngesinde dönen gezegenlerdir. Bu sistemlere ikili star sistemleri yahut çoklu star sistemleri de denir.

Çoklu star sistemindeki ilk ötegezegen 1992 senesinde ortaya çıkarıldı. PSR B1620-26 b olarak adlandırılan gezegen, bir atarca ve bir beyaz cücenin yörüngesinde dönüyor.

O zamandan beri, çoklu star sistemlerinde 1.000’den fazla dış gezegen ortaya çıkarıldı. Bu gezegenlerin kütle, yarıçap ve ısı şeklinde geniş bir hususiyet yelpazesi vardır.

Çoklu star sistemlerindeki en ilgi çekici dış gezegenlerden bazıları şunlardır:

• TOI 700 d: Bu gezegen Dünya ile nerede ise aynı büyüklüktedir ve ortalama fer yılı uzaklıktaki bir çift yıldızın yörüngesinde basar.
• HD 188753 Ab: Bu gezegen Jüpiter büyüklüğünde olup, ortalama 150 fer yılı uzaklıktaki bir çift yıldızın yörüngesinde dönmektedir.
• Kepler-16b: Bu gezegen Satürn büyüklüğünde olup, ortalama 200 fer yılı uzaklıktaki bir çift yıldızın yörüngesinde dönmektedir.

Fazlaca yıldızlı sistemlerdeki dış gezegenler bizlere gezegen sistemlerinin oluşumu ve evrimi ile alakalı kıymetli bilgiler sağlayabilir. Ek olarak güneş sistemimizin dışındaki gezegenlerin yaşanabilirliğini anlamamıza da destek olabilirler.

IX. Aşırı Ortamlardaki Gezegenler

Gezegenler, bildiğimiz şekliyle yaşama son aşama hasım olanlar da dahil olmak suretiyle fazlaca muhtelif ortamlarda bulunabilir. Bunlara yıldızlarına fazlaca yakın konumlanmış gezegenler, Güneş’ten fazlaca daha büyük kütleli yıldızların yörüngesinde dönen gezegenler ve ikili star sistemlerinde bulunan gezegenler dahildir.

Yıldızlarına fazlaca yakın konumlanmış gezegenler ( sıcak Jüpiterler) binlerce santigrat dereceye ulaşan yüzey sıcaklıklarına haiz olabilir. Bunun sebebi, yıldızlarına fazlaca yakın olmaları ve fazlaca fazla sıcaklık almalarıdır. Sıcak Jüpiterlerin yaşanabilir olma olasılığı düşüktür, sadece gezegenlerin oluşumu ve evrimi ile alakalı kıymetli bilgiler sağlayabilirler.

Güneş’ten fazlaca daha büyük kütleli yıldızların yörüngesinde dönen gezegenler ( süper Jüpiterler) ek olarak fazlaca sıcak olabilir. Bunun sebebi, yörüngesinde döndükleri yıldızların Güneş’ten daha sıcak olması ve ek olarak yıldızlarından daha çok sıcaklık almalarıdır. Süper-Jüpiterlerin de yaşanabilir olma olasılığı düşüktür, sadece gezegenlerin oluşumu ve evrimi ile alakalı kıymetli bilgiler sağlayabilirler.

İkili star sistemlerinde bulunan gezegenler ( ikili gezegenler) muhtelif aşırı koşullar yaşayabilir. Bu gezegenler her iki yıldızdan da kuvvetli kütle çekim kuvvetlerine maruz kalabilir ve ek olarak bir star ötekinin önünden geçtiğinde tutulmalar yaşayabilirler. Çevreleyen gezegenlerin yaşama elverişli olma olasılığı düşüktür, sadece gezegenlerin oluşumu ve evrimi ile alakalı kıymetli bilgiler sağlayabilirler.

Aşırı ortamlardaki dış gezegenlerin incelenmesi önemlidir bundan dolayı yaşanabilirliğin sınırlarını anlamamıza destek verir. Bu gezegenleri inceleyerek, hayatın var olması için lüzumlu koşullar ile alakalı daha çok şey öğrenebiliriz.

S: Dış gezegen nelerdir?

A: Güneş dışındaki bir yıldızın yörüngesinde bulunan gezegene dış gezegen denir.

S: Gezegen dışı gezegenler iyi mi keşfedilir?

A: Gezegenler muhtelif yöntemlerle keşfedilir, bunlar içinde şunlar yer alır:

* Direkt görüntüleme: Bu metot, teleskopların kullanılarak dış gezegenlerin direkt gözlenmesini ihtiva eder.
* Radyal hız: Bu metot, yörüngedeki bir dış gezegenin kütle çekim kuvvetinin bir yıldızın hareketinde niçin olduğu hafifçe oynaklığın ölçülmesini ihtiva eder.
* Geçiş: Bu metot, bir ötegezegenin önünden geçerken yıldızın ışığında gerçekleştirilen hafifçe azalmanın gözlenmesini ihtiva eder.
* Mikromerceklenme: Bu metot, bir dış gezegenin kütle çekimsel merceklenmesi kararı bir yıldızın geçici olarak parlaklaşmasının gözlenmesini ihtiva eder.

S: Değişik türdeki ötegezegenler nedir?

A: Gezegenler muhtelif tiplerde olabilir, bunlar içinde şunlar bulunur:

* Gaz devleri: Bunlar Jüpiter ve Satürn’e benzeyen dış gezegenlerdir.
* Buz devleri: Bunlar Uranüs ve Neptün’e benzeyen dış gezegenlerdir.
* Kayalık gezegenler: Bunlar Dünya ve Mars’a benzeyen dış gezegenlerdir.
* Süper Dünyalar: Bunlar Dünya’dan büyük, Neptün’den minik olan dış gezegenlerdir.
* Mini Neptünler: Neptün’den minik, Dünya’dan büyük olan dış gezegenlerdir.
* Dünya büyüklüğünde gezegenler: Bunlar Dünya ile nerede ise aynı büyüklükte olan dış gezegenlerdir.
* Karasal gezegenler: Bunlar kayalık ve katı bir yüzeye haiz olan dış gezegenlerdir.
* Alt Dünyalar: Bunlar Dünya’dan daha minik olan dış gezegenlerdir.
* Öte uydular: Bunlar ötegezegenlerin yörüngesinde dönen uydulardır.